Vliegenzwam (Amanita muscaria s.l.)Familie: Amanitaceae, orde: Agaricales
De bekendste paddenstoel is zonder twijfel de Vliegenzwam. Dat komt doordat de paddenstoel in veel culturen diep geworteld is. Aan zijn verschijnen zijn dan ook vele verhalen verbonden. Eveneens zien we de Vliegenzwam vaak afgebeeld, niet alleen in kinderboeken, maar ook in reclamefolders van tuincentra, op kaartjes, kerstservetten en natuurlijk op postzegels: uit de catalogus van het jaar 2000 blijkt dat er wereldwijd op dat moment al 79 postzegels en zegelblokken bestaan, waarop de Vliegenzwam is afgebeeld!
In Nederland is de vliegenzwam een algemene soort op de zandgronden. In sommige jaren verschijnt hij in grote aantallen in parken en tuinen, langs wegen en in het bos. Er staan wel altijd bomen in de buurt, waarmee de Vliegenzwam mycorrhiza's vormt. Meestal zijn dat berken, maar vaak groeit de Vliegenzwam ook onder dennen en sparren. Minder vaak wordt de soort verder nog aangetroffen onder beuk, haagbeuk, zomereik, amerikaanse eik en linde.
Over de giftigheid van de Vliegenzwam bestaan de wildste verhalen. Veel mensen denken dat je al ziek wordt als je hem aanraakt, maar dat is helemaal niet waar. Wel bevat vooral de hoedhuid een gifstof die insecten doodt, zodat men vroeger wel vliegen ving in een schoteltje melk met suiker en stukjes van het rode vel. In Afrika zijn er streken waar men jaarlijks de lemen wanden van de hutten insmeert met een mengsel van koemest en vliegenzwammen, zodat men tegen onder andere wandluis beschermd zou zijn. De gifstof die voor het eerst uit Vliegenzwammen werd geïsoleerd, was muscarine, maar hiervan bevat de Vliegenzwam maar weinig. Later ontdekte men de stoffen iboteenzuur en muscimol, die het pantherina-syndroom veroorzaken. Dit syndroom levert náást enorme buikrampen ook hallucinaties op en dat is de reden waarom de paddenstoel in de oudheid al werd gebruikt om in trance te komen en zich in verbinding te stellen met de godenwereld. Lees hier meer over op de pagina over paddo's.


Vliegenzwam, Amanita muscaria (var. muscaria). Foto: Gerben Winkel, 2008.

Méér dan één Vliegenzwam
Sinds het mogelijk is geworden de evolutielijnen van soorten middels hun DNA te ontrafelen, is ook ontdekt dat er veel meer onafhankelijke lijnen bestaan binnen soorten, met als consequentie dat sommige soorten opgesplitst moesten worden in meerdere. Dat is ook het geval met de Vliegenzwam: er is er niet eentje, er zijn er zeker drie en wellicht zelfs acht! De onzekerheid hangt samen met de verfijning van de gebruikte techniek: welk deel van het DNA (`marker`) wordt gebruikt of worden er meerdere markers gebruikt? Uit het meest recente onderzoek valt af te leiden dat de verschillende Vliegenzwammen allemaal een andere verspreiding hebben over de wereld en dat alpine/boreale streken andere soorten herbergen dan gematigder streken. Verder blijken zeven "soorten" gebonden aan verschillende boomsoorten. Hoe dit in de praktijk moet worden geïnterpreteerd, is nog onduidelijk: de verschillende soorten kunnen in het veld veel op elkaar lijken en kennen bovendien verschillende (kleur-) variaties die bij allemaal kunnen voorkomen! In de modernste boeken worden daarom wel al meerdere namen naast elkaar gehanteerd, meestal op basis van vorm- (bijvoorbeeld een gestreepte hoedrand) of kleurvariaties, maar er is nog geen consensus: wat in het ene land als soort wordt gezien, ziet men ergens anders nog als variëteit en andersom.


Amanita (muscaria var.) persicina. Foto: www.amanitaceae.org



Een stukje mythologie: hoe is de vliegenzwam ontstaan?
Er zijn verhalen van de Germaanse god Wodan, de God van de donder, die regelmatig door de duivel achterna werd gezeten. Wodan joeg zijn paard dan over de wolken, waardoor het op aarde donderde en bliksemde en soms joeg de duivel hem zo snel voort, dat Wodan zijn paard zo moest aansporen dat vlokken schuim en bloed uit de mond van het paard naar beneden vielen, op aarde, en hieruit groeiden Vliegenzwammen.

Lees ook hoe de Vliegenzwam terecht kwam in een verboden boek...

M.C. Escher (houtgravure)