Echte tonderzwam (Fomes fomentarius)
Familie: Polyporaceae, Orde: Polyporales

Van zeldzaam naar algemeen
In Nederland is de Echte tonderzwam de laatste decennia flink toegenomen. Dit heeft voornamelijk te maken met veranderingen in het bosbeheer. Sinds een kleine dertig jaar laat men dood hout in bossen liggen en mogen stervende bomen blijven staan. Vroeger werden dode bomen uit het bos verwijderd wegens omvalgevaar. Maar nu het publiek anders is gaan kijken naar natuur, is het ook gewend aan dode bomen in het bos en vrijwel iedereen begrijpt tegenwoordig dat zo'n dode boom een bron van leven is voor honderden andere organismen!
Dode beuken met Echte tonderzwammen stonden vroeger alleen op landgoederen in Midden- en West-Nederland. Daarnaast groeide de zwam graag op dode berken in ontoegankelijke veengebieden in het oosten van het land. Een paar jaar heeft men gedacht dat de tonderzwam op berk mogelijk een andere ondersoort was dan die op beuk. In Europe leek er ook zo'n scheidslijn te bestaan, namelijk tussen de Skandinavische berkenbossen en de oude beukenbossen van Midden Europa. Maar naarmate in ons land de zwam op berken vanuit het oosten oprukte naar het westen en die op beuken van het midden en westen naar het oosten en noorden, verdween geleidelijk de scheidslijn en is het ondersoortdenken verlaten. Thans komt de Echte Tonderzwam in ons land vrijwel overal voor op de zandgronden. De soort is op berk inmiddels algemener dan op beuk.

Over witrot en geotropie
Echte tonderzwammen groeien aan stammen van dode loofbomen en veroorzaken witrot. Doordat de hele stam spoedig doorgroeid raakt, kan deze plotseling afbreken, zodat de top naar beneden valt. Dit verklaart dat rechtop staande stammen met veel tonderzwammen meestal geen kruin meer hebben. Valt de stam uiteindelijk toch om, dan betekent dit nog niet het einde van de paddenstoel. De Echte tonderzwam is namelijk meerjarig en vormt elk jaar in de herfst een nieuwe buisjeslaag onderaan de oude hoed. Ook op omgevallen stammen blijft hij dat doen, maar nu ontwikkelt de nieuwe buisjeslaag zich haaks op de oude. Dit wordt geotropie genoemd: de zwaartekracht beïnvloedt de groeirichting van de buisjes (zie foto).
De nieuwe groeirand is dan vaak levendig geel-oranje of soms zelf paarsachtig rood gekleurd. De nieuwe buisjelaag is wit. Gedurende de winter wordt de bovenzijde van de hoed grijs en vanaf april zijn de sporen rijp en raken de paddenstoelen en bomen wit bestoven. Een Echte tonderzwam kan 78 miljoen sporen per dag produceren, wat neerkomt op 18.000 miljard sporen elk jaar tussen april en oktober!

Het gebruik van Echte tonderzwammen
Tonderzwammen worden al eeuwen op vele wijzen gebruikt. Bekend uit Nepal zijn de paddenstoelmaskers die in de huizen werden gehangen om de bewoners ervan te beschermen. Daarvoor werden overigens ook andere houtzwammen gebruikt.
In Skandinavië, waar de Echte tonderzwam massaal voorkomt op berken, wordt de zwam sinds eeuwen gebruikt om vuur te maken. Omdat dit vuur veel rook geeft, houdt het de muggen, die daar eveneens talrijk zijn, op afstand.
De enorme hoeveelheid rook die het branden van tonderzwammen ontstaat, is ook eeuwenlang dankbaar benut door imkers, die het in hun pijp rookten om zo de bijen uit de buurt van hun gezicht te houden. Tonderzwammen (vroeger heetten ze Tondelzwammen) danken hun naam aan hun brandbaarheid: er werd tondel van gemaakt. Dit bewaarde men in zijn tondeldoos, waarin ook een stukje vuursteen en een ijzeren 'vuurslag' zaten. Door een vonk in de tondel te slaan en erover te blazen, verkreeg men vuur. De tondel werd later meer ontvlambaar gemaakt door er salpeter en kaliumchloraat aan toe te voegen. Zo kon hij zelfs dienen in de eerste 'aanstekers' voor rokers. Als tondel werd behalve Echte tonderzwam overigens ook wel Berkenzwam (Piptoporus betulinus) gebruikt.
Als je de droge vruchtlichamen van de Echte tonderwam in repen snijdt en ze langdurig met een houten hamer beklopt, ontstaat er een soort pluizig vilt. Deze viltlappen werden vroeger als bloedstelpend verband gebruikt (zie Historisch gebruik van paddenstoelen in de geneeskunde). Je kunt de lappen ook verder behandelen door ze in loog te koken en verder te bewerken met de hamer, zodat er een heel mooi zacht vilt ontstaat, waarvan men hoeden maakt. Dergelijke hoeden zijn in Duitsland, Oostenrijk veel gemaakt en in Roemenië zijn ze nog steeds te koop: bezoek de website.
Schimmels, en dus niet alleen tinderzwammen, zijn uitermate geschikt om duurzame materialen te maken. En tenslotte is de Echte tonderzwam gewoon erg decoratief. Het kerststukje op de foto linksonder toont ons dat deze zwammen in Skandinavië niet alleen op het vuur belanden! Meer informatie op de pagina decoratie.